بحر طویلبحر طویل، گزینه شعری است به تسلسل که از توالی اختیاری یک رکن عروضی سالم خارج از سنت‌های مرسوم عروضی به وجود می‌آید؛ مانند بحر طویل سویدا ( قرن دوازدهم) در تضمین غزل حافظ . [۱]
محمد جمال سویدا، «تضمین غزل حافظ در بحر طویل»، ج۱، ص۸۶۶ به بعد، وحید، دوره ۱۲، ش ۱۱ (بهمن ۱۳۵۳).
این گزینه شعری غیر از بحر طویل از بحور خلیل بن احمد عروضی مبتنی بر فعولن مفاعیلن (دو بار) است که عرب بدان اقبالی تام داشته است. فهرست مندرجات۱.۱ - رکن زیاد ۱.۲ - بند به جای مصراع ۱.۳ - تکرار حرف را ۱.۴ - سلسله ارکان به جای وزن ۱.۵ - استفاده از آرایه‌های مختلف ۱.۶ - اقتباس ادب عرب از فارسی ۱.۷ - عامیانه بودن ۲ - انواع بحر طویل ۲.۱ - دارای نظم عددی خاص ۲.۲ - عدم رعایت عدد خاص ۳ - تشابه بحر طویل با مسمّط ۴ - تفاوت بحر طویل با مسمط ۴.۱ - ابیات متفق‌القافیه در مسمط ۴.۲ - تشکیل طویل از توالی رکن عروضی سالم ۵ - تفاوت بحر طویل با شعر نو ۶ - نام‌گذاری بحر طویل ۷ - اولین بحر طویل ۸ - موضوعات و کاربردهای بحر طویل ۸.۱ - آغاز بحر طویل‌ها ۸.۲ - منقبت حضرت علی (ع) ۸.۳ - ذکر معراج پیامبر (ص) ۸.۴ - ورود بحر طویل به تعزیه ۸.۵ - مفاهیم غنایی و مسائل عشقی ۸.۶ - مراسم سخنوری ۸.۷ - طنز ۸.۸ - شرح حال شاعر ۹ - سرایندگان بحر طویل ۹.۱ - شعرای طبقه عوام ۹.۲ - شعرای شبه قاره هند ۱۰ - چند نمونه از بحر طویل ۱۰.۱ - رموز حمزه در وصف عمر و عیار ۱۰.۲ - شاهدی نیشابوری ۱۰.۳ - عصمت بخارائی ۱۱ - فهرست منابع ۱۲ - پانویس ۱۳ - منابع ۱ - ویژگی‌های بحر طویل۱.۱ - رکن زیادقالبی است در ردیف قصیده ، غزل ، مستزاد ، و مسمّط ، با این تفاوت که در این انواع، شاعر مجاز است که چهار یا شش یا هشت رکن سالم یا غیر سالم در هر بیت به کار برد، حال آن‌که یک بند بحر طویل ممکن است بیست تا چهل یا ۱۴۰ رکن [۲]
«بحر طویل جوهری»، جنگ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۴۳۳۲.
عروضی سالم یا بیش‌تر داشته باشد.۱.۲ - بند به جای مصراعدر بحر طویل به مصراع، بند گفته می‌شود. ۱.۳ - تکرار حرف رادر بیش از ۸۰% بحر طویل‌های موجود، ردیف «را»، بعنوان جزء لایتغیّر، در پایان بند تکرار می‌شود که این خصیصه (تکرار ردیف «را» در آخر بند) عیناً در «بند» عربی (در کلمات قافیه‌ای چون سرّاً و جهاراً، مساءً و نهاراً و... نیز دیده می‌شود. [۳]
محمدرضا شفیعی کدکنی، موسیقی شعر، ج۱، ص۵۱۴ ـ ۵۱۵، تهران ۱۳۷۰ ش.
۱.۴ - سلسله ارکان به جای وزنبه جای وزن و بحر باید از اصطلاح سلسله ارکان استفاده کرد، زیرا بحر طویل تنها از یک رکن متوالی ساخته می‌شود نه مزاحفات یک بحر یا بحور مختلف الارکان. ۱.۵ - استفاده از آرایه‌های مختلفدر بحر طویل از انواع آرایه‌های لفظی و معنوی و نکات معانی و بیانی و بلاغی سود جسته می‌شود، خصوصاً ترصیع ، تسجیع ، تجنیس ، تنسیق الصفات ، ایهام ، مراعات نظیر ، تضمین ، مُلمّع و... ۱.۶ - اقتباس ادب عرب از فارسیبحر طویل فارسی به اقتباس از زبان فارسی ، وارد ادب عرب شده و «بند» نام گرفته است؛ حتی چنان‌که گفته شد، در پایان هر بند «را» عیناً در نمونه‌های عرب دیده می‌شود. [۴]
محمدرضا شفیعی کدکنی، موسیقی شعر، ج۱، ص۵۰۸، تهران ۱۳۷۰ ش.
[۵]
محمدرضا شفیعی کدکنی، موسیقی شعر، ج۱، ص۵۱۴ ـ ۵۱۵، تهران ۱۳۷۰ ش.
۱.۷ - عامیانه بودنقدمای محققان ، بحر طویل را عامیانه خوانده‌اند [۶]
محمد بن جلال الدین غیاث الدین رامپوری، غیاث اللغات، ذیل «طویل»، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۳۷-۱۳۳۸ ش.
و بحق باید آن را در حوزه ادب عوام مطرح ساخت؛ زیرا با پسندهای مردم در پاسخ به نیازهای مذهبی ـ دینی بسیار سازگار است.زبان بحر طویل ساده و بی‌تکلف است و مقیّد به حدّی نیست، و در آن، فضای عروضی لازم برای بیان مطالب فراهم است. سجع‌ها و عبارات مرصع و پی درپی، خصوصاً وقتی که با صدای بلند خوانده شود، آهنگ خوشی ایجاد می‌کند و برای مناقب‌خوانی ، نقالی ، تعزیه و سخنوری که جلوه‌های ادب عوام‌اند، بسیار مناسب می‌نماید. ۲ - انواع بحر طویل۲.۱ - دارای نظم عددی خاصبحر طویل‌هایی که در ارکان هر بندشان نظم خاص عددی مشهود است؛ مثل بحر طویل عصمت بخارائی (متوفی ۸۱۴) [۷]
دیوان خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۴۷۱۹.
که هربند آن تکرار هشت بار فعلاتن به‌طور منظم است؛ و دانیال دولت‌خانی (قبل از ۸۱۵).۲.۲ - عدم رعایت عدد خاصبحر طویل‌هایی که نظم عددی خاصی در میان ارکان هر بندشان رعایت نمی‌شود و تعداد ارکان هر بند متغیّر و بسته به کشش مطلب و کوشش شاعر است؛ نظیر بحر طویل شاهدی نیشابوری (قبل از ۱۰۴۵). [۸]
جنگ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۲۹۴.
تعداد بحر طویل‌های دسته اخیر بیش‌تر و معروف‌تر است. ۳ - تشابه بحر طویل با مسمّطتشابه بحر طویل با مسمّط تا آن‌جاست که شبلی نعمانی (متوفی ۱۳۳۲) [۹]
محمد شِبْلی نعمانی، شعرالعجم، ج۱، ص۱۶۵-۱۶۶، یا، تاریخ شعرا و ادبیات ایران، ترجمه محمد تقی فخر داعی گیلانی، تهران ۱۳۶۳ ش.
مسمّط عبدالواسع جبلی (متوفی ۵۵۵) [۱۰]
عبدالواسع بن عبدالجامع جَبَلی، دیوان عبدالواسع جبلی، ج۲، ص۶۳۹، چاپ ذبیح اللّه صفا، تهران ۱۳۳۹-۱۳۴۱ ش.
را بحر طویل دانسته؛ حال آن‌که شمس قیس رازی (متوفی ۶۲۸) [۱۱]
کتاب المعجم فی معاییر اشعارالعجم، ص۳۸۹، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران (۱۳۳۸ ش).
آن را صراحتاً مسمّط نامیده است.۴ - تفاوت بحر طویل با مسمطمیان بحر طویل و مسمط دو تفاوت عمده وجود دارد: ۴.۱ - ابیات متفق‌القافیه در مسمطدر مسمّط جز بیت آخر بقیه ابیات متّفق‌القافیه‌اند و این نظم در سراسر مسمّط دیده می‌شود؛ حال آن‌که میان پاره‌های بحر طویل سجع و ترصیع برقرار است، نه قافیه‌های منظم اواخر ابیات . ۴.۲ - تشکیل طویل از توالی رکن عروضی سالمبحر طویل از بحور مختلف الارکان و حتی از مزاحفات یک بحر نیز ساخته نمی‌شود بلکه از توالی یک رکن عروضی سالم به وجود می‌آید، خلاف مسمّط. تعدادی از مسمّط‌ها که به شیوه چهار پاره با قافیه درونی ساخته شده‌اند وقتی پیوسته نوشته شوند، صورت بحر طویل به خود می‌گیرند؛ چون مسمّط کمال‌الدین فارسی (متوفی ۸۷۴) [۱۲]
میکروفیلم کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۶۳.
و مسمّط فرصت شیرازی (متوفی ۱۳۳۵) [۱۳]
محمد نصر بن جعفر فرصت، دیوان فرصت، ج۱، ص۳۳۳، چاپ علی زرین قلم، تهران ۱۳۳۷ ش.
و بسیار نمونه های دیگر.۵ - تفاوت بحر طویل با شعر نودر شعر نو نیز مانند بحر طویل، قید تساوی افاعیل نیست؛ با این تفاوت که در شعر نو استقلال مصراع‌ها با پایان‌بندی آن‌ها رعایت می‌شود، یعنی با یک زحاف یا سکون ، تسلسل افاعیل متوقف می‌شود که خود سبب استحکام شعر است : یادم از روزی سیه می‌آید و جای نموری (فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن) در میان جنگل بسیار دوری (فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن) آخر فصل زمستان بود، یکسر هر کجا در زیر باران بود (فاعلاتن ـ فاعلاتن ـ فاعلاتن ـ فاعلاتن ـ فاعلاتن ـ فاع). [۱۴]
نیما یوشیج، مجموعه اشعار، ج۱، ص۲۵۷، تهران ۱۳۳۴ ش.
با این وصف ، قطعه شعر گل‌چین گیلانی ( معاصر ) [۱۵]
عبدالعلی دست غیب، «بررسی اجمالی درباره شعر نو فارسی: نغمه های دلاویز شاعر نوپرداز»، ج۱، ص۱۷، پیام نوین، سال ۲، ش ۸ (اردیبهشت ۱۳۳۹).
بحر طویل است نه شعر نو.۶ - نام‌گذاری بحر طویلعنوان بحر طویل در اولین نمونه‌های مکتوب این نوع شعر دیده می‌شود [۱۶]
جنگ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۵۲۸ با تاریخ ۸۴۴.
بدون هیچ قیدی، و علت تسمیه نیز طویل شدن مصراع‌ها بواسطه افزونی ارکان از حد معمول است.بعدها به تصور آن‌که عوام موجد این‌گونه شعری هستند، قید عامیانه را بدان افزوده‌اند. غیاث‌الدین رامپوری (ذیل «طویل») آن را بحر طویل نزد عوام دانسته و علامه قزوینی (متوفی ۱۳۲۸ ش) [۱۷]
محمد قزوینی، یادداشتهای قزوینی، ج۴، ص۱۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ ش.
صراحتاً آن را بحر طویل عامیانه نامیده است.اخوان ثالث (متوفی ۱۳۶۹ ش) [۱۸]
مهدی اخوان ثالث، بدعت‌ها و بدایع نیما یوشیج، ج۱، ص۳۰۶، تهران ۱۳۵۷ ش.
ترجیح داده است که برای مشتبه نشدن با بحر طویل عرب ، آن را بحر طویل فارسی بنامیم؛ و حق نیز همین است؛ زیرا که فارسی زبانان آن را ابداع کرده‌اند.۷ - اولین بحر طویلقدیمترین نمونه موجود، از دو شاعر به نام دانیال دولت‌خانی (قبل از ۸۱۴) و حمدی (قبل از ۸۴۴) در جنگ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران [۱۹]
جنگ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۵۲۸ به تاریخ ۸۴۴.
است.دیگر، قطعه مکتوب سیدعبدالعظیم مرعشی (نیمه اول قرن نهم) [۲۰]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، ج۱، ص۵۵۷ به بعد، چاپ برنهارد دارن، پطرزبورگ ۱۸۵۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
و دو بحر طویل عصمت‌اللّه بخارایی (متوفی ۸۱۴) است.۸ - موضوعات و کاربردهای بحر طویل۸.۱ - آغاز بحر طویلهاآغاز تمامی بحر طویل‌ها توحید حضرت باری و نعت حضرت رسول اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم است. ۸.۲ - منقبت حضرت علی (ع)قدیمی‌ترین بحر طویل، از حمدی و در منقبت حضرت علی علیه السّلام است و خود او می‌گوید اولین کسی است که منقبت را در بحر طویل ریخته است. [۲۱]
جُنگ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۵۲۸.
۸.۳ - ذکر معراج پیامبر (ص)ذکر معراج رسول اکرم ، صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم و شرح حوادث و وقایع آن، از موضوعات دیگر بحر طویل است؛ نظیر بحر طویل مجرمی (سده یازدهم)، [۲۲]
جُنگ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۴۳۵۳.
جوهری (متوفی ۱۲۵۳) [۲۳]
جنگ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۴۳۳۲.
و رفعت سمنانی (متوفی ۱۳۵۰ ش) [۲۴]
محمد صادق رفعت سمنانی، دیوان رفعت سمنانی، ج۱، ص۲۸۶ به بعد، با مقدمه ذبیح اللّه صفا، چاپ نصرت اللّه نوح، تهران ۱۳۶۳ ش.
۸.۴ - ورود بحر طویل به تعزیهدر عصر قاجار ، تعزیه‌خوان‌ها قطعات بحر طویل را در تعزیه وارد کردند. [۲۵]
نعمت اللّه ذکائی بیضائی، نقدالشعر، ج۱، ص۶۹، تهران ۱۳۶۴ ش.
۸.۵ - مفاهیم غنایی و مسائل عشقیمفاهیم غنایی و مسائل عشقی چون فراق ، درد ، سوز ، وصال ، مهجوری و داغ ، غارت‌گری زلف ، رقیب ، خط و خال ، غم‌گساری و حیرانی و جز آن‌ها از دیگر موضوعات رایج در بحر طویل است. ۸.۶ - مراسم سخنوریدر مراسم سخنوری نیز که تا سده اخیر در قهوه‌خانه‌ها اجرا می‌شده از قطعات بحر طویل استفاده کرده‌اند. [۲۶]
محمد جعفر محجوب، «سخنوری»، ج۱، ص۵۳۲، سخن، دوره ۹، ش ۶ (شهریور ۱۳۳۷).
[۲۷]
محمد جعفر محجوب، «سخنوری»، ج۱، ص۶۳۱-۶۳۷، سخن، دوره ۹، ش ۷ (آبان ۱۳۳۷).
۸.۷ - طنزطنزهای اجتماعی ـ سیاسی ـ اخلاقی ، موضوعات دیگری است که طرف توجه شاعران بحر طویل سرا بوده است. ۸.۸ - شرح حال شاعرگاه شاعر واقعه و شرح احوال خود را در بحر طویل ریخته و اظهار گله و شکایت می‌کند؛ چون ساعی شیروانی ( عصرصفوی ) [۲۸]
ساعی شیروانی، «بحر طویل ساعی شیروانی»، ج۱، ص۸۱، تصحیح محمد محیط طباطبائی، معارف، دوره ۵، ش ۲ (مرداد - آبان ۱۳۶۷).
بهگو (قبل از ۱۲۱۲)؛ [۲۹]
جُنگ خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۲۳۳ ادبیات.
و طرزی افشار (زنده ۱۰۵۹). [۳۰]
طرزی افشار، دیوان طرزی افشار، ج۱، صکا-کب، چاپ م تمدن، رضائیه (تاریخ مقدمه ۱۳۰۹ ش).
۹ - سرایندگان بحر طویل۹.۱ - شعرای طبقه عوامچون بحر طویل، قالب عوام پسندی است، اغلب شاعران نامشهور و شعرای طبقه عوام از آن استقبال کرده‌اند. ۹.۲ - شعرای شبه قاره هندشعرای شبه قاره هند نیز به بحر طویل توجه داشته‌اند. علاوه بر سرایندگانی که در متن به آن‌ها اشاره شد، نام این اشخاص را نیز می‌توان ذکر کرد: محمد قاسم تونی ( قرن نهم)؛ [۳۱]
جُنگ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۱۴/۷۵۰۳.
شاهدی نیشابوری (زنده ۱۰۷۷)؛ [۳۲]
جنگ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۷۱۱.
خاکی (متوفی ۹۷۰)؛ [۳۳]
جُنگ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۴۰۰.
شاه فاتح (عصر صفوی)؛ [۳۴]
دیوان خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۵۳۲.
عبدالعلی (قرن یازدهم)؛ [۳۵]
جنگ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۴۶۶۶.
نادم انصاری (متوفی ۱۳۰۱)؛ [۳۶]
نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۶۴۱۸.
صامت بروجردی (متوفی ۱۳۳۱) [۳۷]
محمد باقر صامت بروجردی، دیوان، ج۱، ص۱، تهران ۱۳۶۰ ش.
نباتی (متوفی ۱۲۶۲) [۳۸]
نباتی، دیوان، ص۱، تهران (بی تا).
مجتبی مینوی (معاصر) [۳۹]
مجتبی مینوی، «بودن یا نبودن»، ج۱، ص۴۴، روزگار نو، ج ۴، ش ۲ (۱۹۴۴).
و دیگران.۱۰ - چند نمونه از بحر طویل۱۰.۱ - رموز حمزه در وصف عمر و عیاررموز حمزه در وصف عمر و عیار: «کهنه دزدی که رباید زشهان افسرشاهی و زشب رنگِ سیاهی و فلوس از دُم ماهی ، ز بقم سرخی ذاتی ز شکر طعم نباتی و ز یک جبه دو دینار و زیک وقیه دو خروار ، حجر از دهن مار و اثر از شرر نار ، کبودی ز فلک گیرد و...». ۱۰.۲ - شاهدی نیشابوریشاهدی نیشابوری: منشأ نشئه صهبای سخن ، نام کریمی است که در بزم کرم چیده بساط طرب و شیشه ابرو خم گردون؛ و مرغابی موج و قدح دیده گرداب که در حلقه پرگار سراسیمه کند باد صبا را...». ۱۰.۳ - عصمت بخارائیعصمت بخارائی: رنگ رخسار و در و گوش و خط و قد و خد و عارض و خال لبت ای سرو پری، روی سمن، پر شفق و کوکب و شام و سحر و طوبی گل‌زار بهشت است و هلال و طرف چشمه کوثر ». ۱۱ - فهرست منابع(۲۹) مهدی اخوان ثالث، بدعت‌ها و بدایع نیما یوشیج، تهران ۱۳۵۷ ش. (۳۰) عبدالواسع بن عبدالجامع جَبَلی، دیوان عبدالواسع جبلی، چاپ ذبیح اللّه صفا، تهران ۱۳۳۹-۱۳۴۱ ش. (۳۱) عبدالعلی دست غیب، «بررسی اجمالی درباره شعر نو فارسی: نغمه های دلاویز شاعر نوپرداز»، پیام نوین، سال ۲، ش ۸ (اردیبهشت ۱۳۳۹). (۳۲) نعمت اللّه ذکائی بیضائی، نقدالشعر، تهران ۱۳۶۴ ش. (۳۳) محمد صادق رفعت سمنانی، دیوان رفعت سمنانی، با مقدمه ذبیح اللّه صفا، چاپ نصرت اللّه نوح، تهران ۱۳۶۳ ش. (۳۴) ساعی شیروانی، «بحر طویل ساعی شیروانی»، تصحیح محمد محیط طباطبائی، معارف، دوره ۵، ش ۲ (مرداد - آبان ۱۳۶۷). (۳۵) محمد جمال سویدا، «تضمین غزل حافظ در بحر طویل»، وحید، دوره ۱۲، ش ۱۱ (بهمن ۱۳۵۳). (۳۶) محمد شِبْلی نعمانی، شعرالعجم، یا، تاریخ شعرا و ادبیات ایران، ترجمه محمد تقی فخر داعی گیلانی، تهران ۱۳۶۳ ش. (۳۷) محمدرضا شفیعی کدکنی، موسیقی شعر، تهران ۱۳۷۰ ش. (۳۸) محمد بن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعارالعجم، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران (۱۳۳۸ ش). (۳۹) محمد باقر صامت بروجردی، دیوان، تهران ۱۳۶۰ ش. (۴۰) طرزی افشار، دیوان طرزی افشار، چاپ م تمدن، رضائیه (تاریخ مقدمه ۱۳۰۹ ش). (۴۱) محمد بن جلال الدین غیاث الدین رامپوری، غیاث اللغات، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۳۷-۱۳۳۸ ش. (۴۲) محمد نصر بن جعفر فرصت، دیوان فرصت، چاپ علی زرین قلم، تهران ۱۳۳۷ ش. (۴۳) محمد قزوینی، یادداشتهای قزوینی، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ ش. (۴۴) محمد جعفر محجوب، «سخنوری»، سخن، دوره ۹، ش ۶ (شهریور ۱۳۳۷). (۴۵) ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، چاپ برنهارد دارن، پطرزبورگ ۱۸۵۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش. (۴۶) مجتبی مینوی، «بودن یا نبودن»، روزگار نو، ج ۴، ش ۲ (۱۹۴۴). (۴۷) نباتی، دیوان، تهران (بی تا). (۴۸) نیما یوشیج، مجموعه اشعار، تهران ۱۳۳۴ ش. (۴۹) محمد جعفر محجوب، «سخنوری»، سخن، دوره ۹، ش ۷ (آبان ۱۳۳۷)؛ ۱۲ - پانویس
۱۳ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بحر طویل»، شماره۵۲۶. |